Όλες οι ιστορικές περίοδοι έχουν αφήσει έντονα τα σημάδια τους στη γη της Σητείας. Μετά το σβήσιμο της μινωικής λάμψης η χώρα των Πραισίων συνέχισε μέσα σε εχθρικό περιβάλλον, αυτό των κατακτητών Δωριέων, τη μινωική της πορεία μέχρι που καταστράφηκε από την ισχυρή πόλη των Ιεραπυτνίων. Την ελληνική και ελληνιστική περίοδο διαδέχτηκε η ρωμαιοκρατία, αφήνοντας κι αυτή τα δικά της σημάδια. Οι ρωμαϊκές ιχθυοδεξαμενές, το ρωμαϊκό θέατρο στο Κουφονήσι, και άλλα ερείπια δείχνουν το πέρασμα των Ρωμαίων και τη σπουδαιότητα της επαρχίας κατά τους χρόνους αυτούς.
Η βυζαντινή περίοδος που ακολουθεί, σκαλίζει στο σώμα της επαρχίας νέα φρούρια, καινούργιους οικισμούς, σπουδαία λιμάνια, μεγάλες και μικρές κατάγραφες εκκλησίες. Όσο κι αν αποτελούν εύκολη λεία πειρατών και ληστών η σητειακή γη και τα χωριά της συνεχίζουν μια πολιτισμική πορεία αδιάκοπη και σημαντική. Οι βενετσιάνοι - νέοι κύριοι του τόπου - θάβουν την προηγούμενη ιστορία κάτω από τα θεμέλια των δικών τους κτισμάτων και φροντίζουν να σφραγίσουν κι αυτοί ανεξίτηλα το πέρασμά τους από την επαρχία.
Το φρούριο της Καζάρμας, οι διάσπαρτοι φεουδαρχικοί πύργοι, τα λαμπερά οικοδομήματα, οι νέοι οικισμοί που χτίζονται πάνω σε παλιούς ερειπωμένους, οι vigiliae και οι βάρδιες, τα μεγάλα αρχοντικά και οι πλούσιες επαύλεις, τα ισχυρά τείχη και τα πρόχειρα τειχίσματα, όλα αυτά είναι σημάδια μιας μακρόχρονης βενετσιάνικης εγκατάστασης που μπορεί να συναντήσει ο καθένας στο διάβα του.
Το ίδιο συνέβη και με τους διαδόχους των Βενετσιάνων Οθωμανών. Μόνο πως από αυτούς δεν έχουν απομείνει σημαντικά έργα πολιτισμού. Περισσότερο σε γραπτά μνημεία θα συναντήσει κανείς την ιστορία τους και σε ζωντανές ακόμα παραδόσεις και λαϊκές ιστορίες που βρίσκονται βαθιά χαραγμένες στη μνήμη του σητειακού λαού και στα ονόματα των χωριών και τον τοπωνυμίων.
Καζάρμα
Το φρούριο του κάστρου γνωστό σήμερα σαν Καζάρμα (Casa di arma),είναι το πιο επιβλητικό μνημείο του παρελθόντος στην πόλη της Σητείας .
Η Καζάρμα ήταν ο στρατώνας της φρουράς ή το διοικητήριο, ένα δηλαδή από τα οικοδομήματα της Μεσαιωνικής Σητείας η οποία περιβαλλόταν με τείχος .
Η οχύρωση της πόλης και η Καζάρμα χρονολογούνται στα τελευταία βυζαντινά χρόνια.
Οι πειρατικές όμως επιδρομές, οι συχνές επαναστάσεις των κατοίκων κατά τη διάρκεια της ενετικής κατοχής ακόμα και οι σεισμοί επέφεραν αλλεπάλληλες καταστροφές στα τείχη και στην Καζάρμα, μέχρι που οι ίδιοι οι Ενετοί αναγκάστηκαν να τα καταστρέψουν με σκοπό να τα επιδιορθώσουν. Αυτό τελικά δεν έγινε και το 1651 η πόλη κατεδαφίστηκε και έπειτα κατακτήθηκε από τους Τούρκους.
Στην περίοδο της τουρκικής κατάκτησης τα τείχη φαίνεται ότι δεν ξαναχτίστηκαν αλλά η Καζάρμα αναστηλώθηκε και σήμερα διακρίνονται οι τουρκικές προσθήκες, όπως οι κουμπέδες πάνω στις επάλξεις, δηλαδή τα φυλάκια του φρουρίου.
Η Καζάρμα σήμερα έχει αναστηλωθεί προσεκτικά και είναι ανοικτή στο κοινό προσφέροντας μια πανοραμική θέα στον κόλπο και την πόλη της Σητείας.
Κατά την καλοκαιρινή περίοδο στον ειδικά διαμορφωμένο χώρο της γίνονται πολιτιστικές εκδηλώσεις (Κορνάρεια), όπως θεατρικές παραστάσεις, συναυλίες, διαλέξεις, εκθέσεις εικαστικών τεχνών κ. λ. π.
Ετια - Ενετική Επαυλη
Η Ενετική έπαυλη στην Ετιά θεωρείται ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα της Ενετικής αρχιτεκτονικής στην Κρήτη.
Το τριώροφο κτίσμα κτίστηκε πιθανότατα στο τέλος του 15ου αι. ανήκε στην οικογένεια των Ενετών De Mezzo και σήμερα είναι γνωστή σαν «Σεράγιο-Σεράϊ».
Στην εποχή της τουρκοκρατίας Τούρκοι πρόκριτοι εγκαταστάθηκαν στην έπαυλη μεταξύ των οποίων και ο περίφημος Μεμέτακας, γνωστός για τις θηριωδίες του κατά των χριστιανών.
Στα 1828 και κατά τη διάρκεια μιας εξέγερσης των χριστιανών εναντίον των Τούρκων καταστράφηκε ο τρίτος όροφος και αργότερα ο δεύτερος. Σήμερα διατηρείται μόνο το ισόγειο σε αρκετά καλή κατάσταση.
Στις μέρες μας, η αρχαιολογική υπηρεσία κήρυξε το κτίσμα διατηρητέο μνημείο και άρχισε εργασίες αναστήλωσης.
Το οικοδόμημα περιβάλλονταν από αυλή με μεγαλόπρεπη είσοδο, που σήμερα είναι κατεστραμμένη. Στην είσοδο δεξιά ήταν κτισμένη βρύση της οποίας το νερό χυνόταν σε γούρνες στην εξωτερική πλευρά του δρόμου. Στην εσωτερική πλευρά της βρύσης υπάρχει εντοιχισμένη επιγραφή με επίγραμμα όπου αναφέρεται η ημερομηνία που κτίστηκε (1701) και το όνομα του Επισκόπου Ιεράς Μελετίου Τριβιζά.
Πάνω από την επιβλητική είσοδο του κυρίως μεγάρου υπάρχει το οικόσημο των Dei Mezzo. Ο προθάλαμος είναι καμαροσκέπαστος, με λιθόστρωτο δάπεδο. Απέναντι από την είσοδο λίγο δεξιά είναι η σκάλα που οδηγούσε στο δεύτερο όροφο. Στο υπέρθυρο της εισόδου προς τους ορόφους υπάρχει μέσα σε ανάγλυφη κυκλική ταινία η παρακάτω επιγραφή:
"INTRA VOSTRA SIGNIORIA SENZA RISPETTO"
δηλαδή: ας μπει μέσα η αφεντιά σας χωρίς να ντρέπεται. Ο δεύτερος όροφος έχει αναστηλωθεί μόνο εξωτερικά.
Οικισμός Βόιλα
Ο εγκαταλελειμμένος οικισμός της Βόιλας καταλαμβάνει τη βόρεια και τη δυτική πλευρά του απόκρημνου λόφου στην ανατολική πλευρά του οροπεδίου των Αρμενοχαντράδων. Προς τα νοτιοανατολικά η απότομη πλαγιά δημιουργεί φυσική οχύρωση, ενώ στη βόρεια και δυτική πλευρά, που βλέπει προς την κοιλάδα, οι κλειστές όψεις των κατοικιών έχουν φρουριακή μορφή. Χαμηλό τείχος που σώζεται τμηματικά, οχυρώνει την υπόλοιπη περίμετρο προς την κοιλάδα. Ο οικισμός εκτεινόταν και κάτω από το σημερινό δρόμο, ο οποίος, όταν τον διέσχισε, κατέστρεψε αρκετά κτίρια του. Θολωτά κτίρια αποθηκών ή στάβλων διατηρούνται στην χαμηλή εξωτερική ζώνη, ενώ οι κατοικίες διατάσσονται στην πλαγιά.
Κατά την βενετοκρατία ανήκε στο φέουδο της ευγενούς οικογένειας των Salomon, οι οποίοι έκαναν την επέκταση της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου που περιέχει και τον οικογενειακό τους τάφο. Κατά την Τουρκοκρατία κατοικήθηκε κυρίως από τους Οθωμανούς και ήταν έδρα τάγματος γενιτσάρων. Ο γνωστότερος από τους διοικητές των γενιτσάρων ήταν ο Τζεν Αλής, που έδωσε το όνομα του στον πύργο του οικισμού.
Από τα τέλη του 19ου αιώνα ο οικισμός παρήκμασε σταδιακά και εγκαταλείφθηκε. Σήμερα βρίσκεται σε ερειπιώδη κατάσταση. Η πλειοψηφία των σωζόμενων κτισμάτων ανήκει στην περίοδο της Τουρκοκρατίας. Ωστόσο τα ερείπια των σωζόμενων ενετικών κατοικιών αποτελούν δείγματα αξιόλογης αρχιτεκτονικής ποιότητας και φανερώνουν την ευμάρεια και την ανάπτυξή του οικισμού κατά την περίοδο αυτή.
Το επιβλητικότερο κτίριο του οικισμού είναι ο πύργος γνωστός ως «πύργος του Τζεν Αλή». Κατασκευάστηκε πιθανώς κατά την βενετοκρατία και επισκευάστηκε κατά την τουρκοκρατία, εποχή στην οποία ανάγεται και η προσθήκη του πλούσιου θυρώματος. Η μικρή δίκλιτη εκκλησία του Αγίου Παντελεήμονα παραπλεύρως του πύργου χρονολογείται περί τον 16ο αιώνα. Τα ερείπια ενός ακόμη ναΐσκου σώζονται σε ψηλότερο σημείο της πλαγιάς. Δύο κομψές και επιμελημένες κρήνες, που χρονολογούνται στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, εξασφάλιζαν την ύδρευση του οικισμού. Οι δύο κρήνες της Βόιλα κομψές καλοδουλεμένες κατασκευές με λεπτά διακοσμητικά σχέδια στις προσόψεις τους, χρονολογούνται στην εποχή της Τουρκοκρατίας. Μέχρι σήμερα προσφέρουν δροσιά και ανάπαυση στους περαστικούς.
Λιόπετρο στο Χαμέζι
Στην περιοχή του Χαμεζίου ανήκει και το φρούριο του Λιόπετρου (Leon di Pietra) που κτίστηκε πιθανώς στα πρώτα χρόνια της ενετικής κατάκτησης. Το 1579 ο Προβλεπτής Jacopo Foscarini αναφέρει σε Έκθεσή του προς την Σύγκλητο ότι μετά τις καταστροφέςστίς οχυρώσεις της πόλης της Σητείας από τις τουρκικές επιδρομές, θα ήταν σκόπιμο οι κάτοικοι της Σητείας να μεταφερθούν στο Λιόπετρο που μπορούσε να χωρέσει 6000 ανθρώπους. Το περίεργο είναι ότι και από την Έκθεση αυτή φαίνεται ότι το φρούριο ήταν εγκαταλελειμένο και σχεδόν ερειπωμένο.
Επανήλθαν στο ίδιο θέμαο στρατηγός Del Monte, το 1579, ο Capitano Pietro Zane, το 1590 και ο Κυβερνήτης Scotti, το 1595 χωρίς αποτέλεσμα, πιθανώτατα λόγω της μεγάλης δαπάνης που απαιτείτο για τις επισκευές. Σήμερα βλέπει κανείς υπολείμματα του ισχυρού τείχους και των πύργων του και ένα πραγματικό λαβύρινθο από θολωτές δεξαμενές και άλλα κτίσματα στο εσωτερικό του. Χρειάζεται συντήρηση και αναστήλωση.
Η θέα από εκεί είναι πράγματι εκπληκτική. Στο εσωτερικό έχει κτιστεί επίσης ο ναός του Αγίου Ιωάννου. Το φρούριο έγινε στή θέση αρχαίας ακρόπολης.
Monte Forte στα Κρυά
Κοντά στα Κρυά υπάρχει λόφος γνωστός σαν Αϊ-Γιώργης από το ομώνυμο εκκλησάκι που υπάρχει εκεί. Δίπλα από το εκκλησάκι υπάρχουν ερείπια υστερορωμαϊκών δεξαμενών. Η κορυφή του λόφου περιβάλλεται από, τα τείχη βενετσιάνικου κάστρου γνωστού σαν Monte Forte ή Απάνω Καστέλλι το οποίο έγινε τον 13ο και 14ο αι την εποχή της Ενετοκρατίας για την οχύρωση των κατεχομένων εδαφών.
Στούς πρόποδες του Monte Forte στην ερημική τοποθεσία Τσάχαλη το 1971 άρχισαν ανασκαφικές έρευνες σε συστάδα τάφων που ολοκληρώθηκαν το 1977. Πρόκειται για υπομινωίκό και πρωτογεωμετρικό νεκροταφείο με πολλούς ασύλητους τάφους με πτωχά γενικά κτερίσματα. Ένας ολόκληρος κτιστός τάφος με το ταφικό του πίθομετά από εξαιρετικά λεπτές εργασίες μεταφέρθηκε και εκτέθηκε στοΜουσείο του Αγίου Νικολάου.
