Μονή Τοπλού
Ένα από τα μεγαλύτερα και σπουδαιότερα μοναστήρια της Κρήτης. Βρίσκεται 10 χλμ. ανατολικά της Σητείας στο κέντρο ενός ανοιχτού, χαμηλού οροπεδίου στη βάση του Ακρωτηρίου Κάβο-Σίδερος. Από το Παλαίκαστρο απέχει 6 χλμ. Το κτιριακό του συγκρότημα είναι επιβλητικό και έχει φρουριακή μορφή. Η επίσημη ονομασία του είναι «Παναγία Ακρωτηριανή». Τοπλού, που σημαίνει «ο διαθέτων κανόνι» (τοπ στα τουρκικά) ονομάστηκε επειδή είχε κανόνι για την απόκρουση επί τουρκοκρατίας των πειρατών.
Το μοναστήρι φαίνεται ότι ιδρύθηκε τον 16ο αιώνα γύρω από το μικρό ναό της Παναγίας που υπήρχε εκεί από τον 14ο αιώνα, όπως φαίνεται από «σπαράγματα» των τοιχογραφιών του. Πολύ σύντομα η Μονή απέκτησε μεγάλη περιουσία, ίδρυσε εκκλησίες σε όλη την Κρήτη ενώ άλλες μονές παρακμάζοντας υπήχθησαν σ αυτήν. Η Μονή υπέστη κατά καιρούς μεγάλες λεηλασίες και καταστροφές από πειρατές, από τους ιππότες της Μάλτας και κυρίως από τους Τούρκους λόγω του πλούτου της τον οποίο εποφθαλμιούσαν αλλά και επειδή ήταν στήριγμα των εθνικών αγώνων. Η Μονή πιθανόν καταστράφηκε από επιδρομείς στα τέλη του 15ου αιώνα και η ανοικοδόμηση της συνδέθηκε με τις Βενετοκρητικές οικογένειες των Κορνάρων και των Μέτζων. Όπως μαρτυρεί και ο αριθμός σημαντικών μεγάλων λατρευτικών εικόνων του 14ου και 15ου αιώνα, η μονή-φρούριο άκμασε ιδιαίτερα στην εποχή αυτή. Οι εικόνες απηχούν πιστά την εξέλιξη της Κωνσταντινουπολίτικης ζωγραφικής του σταδιακά εισέδυσε στην Κρήτη από την πτώση της Πόλης και μετά. Η υψηλή εικαστική αξία των εικόνων είναι επίσης ενδεικτική του υψηλού επιπέδου της παιδείας της μοναχικής κοινότητας της Ακρωτηριανής, που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην άνοδο του πολιτιστικού επιπέδου της αναγεννησιακής Κρήτης.
Ο σεισμός του 1612 προκάλεσε μεγάλες ζημιές στη Μονή. Τις αποκατέστησε ο ηγούμενος Γαβριήλ Παντόγαλλος με γενναία ενίσχυση της Ενετικής Συγκλήτου. Ταυτόχρονα ανακαίνισε τη Μονή και πρόσθεσε το Νότιο κλίτος του Αγ. Ιωάννου του Θεολόγου. Το καθολικό είναι του μονόχωρου καμαροσκέπαστου τύπου, η πρόσοψη και το επιβλητικό κωδωνοστάσιο είναι αναγεννησιακού τύπου. Όλοι οι λειτουργικοί χώροι αναπτύσσονται γύρω από την εσωτερική αυλή σε 3 ορόφους με επάλξεις. Το όλο συγκρότημα συνδυάζει εμφανή ετερόκλιτα στοιχεία Βυζαντινής και Δυτικής αρχιτεκτονικής τοπολογίας. Το 1646 η Μονή λεηλατήθηκε από τους Τούρκους και το 1704 ανακηρύχθηκε σταυροπηγιακή, πράγμα που βοήθησε την επιβίωση της.
Ο ηγούμενος Παρθένιος Καφούρος ανακαίνισε τη Μονή και κάλεσε μεγάλους ζωγράφους όπως τον Ιωάννη Κορνάρο και τον Σταμάτιο που φιλοτέχνησαν πλήθος θαυμάσιων εικόνων. Η Μονή πλήρωσε με σφαγές των μοναχών της τη συμμετοχή της τόσο στην επανάσταση του 1821 όσο και στην Εθνική αντίσταση 1940-44. Στο προαύλιο της υπάρχει πρόσφατο θαυμάσιο γλυπτό μνημείο του Μανόλη Τζομπανάκη. Τα τελευταία χρόνια έχει συντελεστεί ένα μεγάλο αναστηλωτικό έργο που συνεχίζεται. Δημιουργήθηκαν επίσης δύο αξιόλογα μουσεία, ένα εικόνων και κειμηλίων και ένα χαρακτικής. Η Μονή έγινε επίσης επίκεντρο βιολογικών καλλιεργειών ελαιολάδου και κρασιών, ενώ κοντά εγκαταστάθηκε και λειτουργεί αιολικό πάρκο.
Μονή Καψά
Στο ανατολικό χείλος της εξόδου του φαραγγιού των Περιβολακίων, κτισμένη στον απότομο βράχο βρίσκεται η Μονή Καψά αφιερωμένη στον Ιωάννη τον Πρόδρομο. Ιδρύθηκε μάλλον τον 15ο αιώνα, και κατά την Τουρκοκρατία καταστράφηκε, αλλά ανακαινίστηκε από το Γεροντογιάννη το 1861 και μετά. Η θέα του Λιβυκού Πελάγους από τη Μονή είναι μαγευτική.
Μονή Παναγιάς Φανερωμένης
Το μοναστήρι βρίσκεται στην άκρη μιας χαράδρας. Το όνομα του μοναστηριού (Φανερωμένη) δόθηκε από μια εικόνα της Παναγίας που βρέθηκε σε μια μικρή σπηλιά δίπλα στην εκκλησία. Μια επιγραφή μνημονεύει την ανακαίνιση που έγινε το 1624. Οι τοιχογραφίες σ' αυτό το μοναστήρι του τέλους του δέκατου τέταρτου αιώνα χρονολογούνται στο 1455 και είναι μαυρισμένες από τον καπνό που προκάλεσαν οι Τούρκοι με φωτιά.
Μονή Αγίας Σοφίας Αρμένων
Μονή ερημωμένη στην περιφέρεια της πρώην κοινότητας Αρμένων, επαρχίας Σητείας, Ν. Λασιθίου. Ήταν κτισμένη πάνω σε γήλοφο, κοντά στο χωριό Ετιά. Ιδρύθηκε την περίοδο της Βενετοκρατίας αλλά το πότε ακριβώς είναι άγνωστο. Πιθανότατα από μοναχούς μονυδρίων, που ήταν στα νότια παράλια της Σητείας ύστερα από την καταστροφή τους από τους Τούρκους πειρατές το 14ο και 15ο αιώνα. Η χρονολογία 1634, που αναφέρεται σε επιγραφή της πύλης της μονής, αναφέρεται σε ανακαίνισή της, ύστερα από το σεισμό του 1612. Το 1866 ανακαινίστηκε και πάλι και το 1870 χρησιμοποιήθηκε ως διδακτήριο για τα παιδιά των γύρω οικισμών. Το 1885 μόνασαν εκεί οι ιερομόναχοι Γεννάδιος Μυτάκης και Ιωαννίκιος (Ιωάννης) Τσαρδινάκης μέχρι το 1901, οπότε διαλύθηκε με τον καταστατικό νόμο της Κρητικής Πολιτείας και παραχωρήθηκε στην ενορία της κοινότητας Αρμένων.
Ο ναός της Αγίας Σοφίας ήταν κάποτε μια από τις πιο σπουδαίες μονές της Ανατολικής Κρήτης. Δεν αναφέρεται στην περιήγηση του Buondelmondi του 1415, αλλά φαίνεται πως ιδρύθηκε τον ίδιο αιώνα ίσως από τους κτήτορες της Μονής Τοπλού. Η οικογένεια Κορνάρων συνέβαλε υλικά στην διατήρησή της. Είχε μεγάλη περιουσία μοναστηριακή που έφθανε μέχρι τα Πιλαλήματα και τον Μαρουλά. Στους πρόποδες του απέναντι λοφίσκου ο μικρός ναός του Αγίου Πνεύματος ανήκε στη μονή. Η εκκλησία που διασώζεται είναι του τύπου βασιλικής, αλλά χωρίς νάρθηκα και πρέπει να κτίστηκε σε δυο φάσεις. Το τέμπλο της είναι ξυλόγλυπτο. Από τις εικόνες της η Παναγία η Γλυκοφιλούσα είναι καλής τέχνης. Το 1858 οι Χριστιανοί της περιοχής με αφορμή σχετικό φιρμάνι του Σουλτάνου προσπάθησαν να κάνουν σχολείο στη Μονή που όμως δεν τελείωσε. Ο ηγούμενος της Μονής Καψά Γεροντογιάννης που κατέφυγε εκεί μετά την επανάσταση του 1866 ανακαίνισε τη Μονή σε σημαντικό βαθμό. Το 1870 συμπληρώθηκε το κτήριο που προοριζόταν για σχολείο και άρχισε να λειτουργεί με πρώτο διευθυντή το Γεώργιο Λόγιο απόφοιτο της Ριζαρείου από τις Γούβες της Πεδιάδος. Πολλοί μαθητές έμεναν στα κελιά της Μονής. Τον Λόγιο διαδέχθηκε ο μαθητής του από το Χανδρά Ιωάννης Αβρονιδάκης. Το σχολείο εγκαταλείφθηκε όταν ιδρύθηκαν συστηματικά σχολεία σε κάθε χωριό σχεδόν.
