Η Βόρεια πλευρά της Επαρχίας, η περιοχή πάνω από το Μόχλο έως και την πόλη της Σητείας χαρακτηρίζεται από το αγροτικό τοπίο, που αναπτύσσεται στις πλαγιές των λόφων και των βουνών, με τις «πεζούλες» και τις ξερολιθιές, την κυριαρχία της Ελιάς, τη μακρινή θέα της θάλασσας και τις δροσερές αύρες, τα γραφικά χωριά πάνω στους λόφους και τις υπώρειες των βουνών, τις τοπικές κοινωνίες με την παράδοση των διασκεδάσεων και το κοσμοπολίτικο χρώμα.
Η Νότια Σητεία, η περιοχή πάνω από τα Αχλιά, τον Κουτσουρά και το Μακρύ Γιαλό ως τον Γούδουρα χαρακτηρίζεται από τη μεγαλοπρέπεια των δασωμένων ψηλών βουνών με τα βαθιά φαράγγια και τις χαράδρες, τις πράσινες κοιλάδες στα χαμηλότερα, τα γραφικά παραδοσιακά χωριά στις πλαγιές και τις αγκαλιές των βουνών, την άμεση θέα της απέραντης θάλασσας και τη συνύπαρξη της ελιάς με τα πλουτοφόρα θερμοκήπια στα πεδινά, το ζεστό κλίμα και τις μεγάλες, ήπιες αμμουδερές παραλίες.
Η πόλη της Σητείας και η Ευρύτερη περιοχή της χαρακτηρίζονται από το πεδινό, ήμερο τοπίο, τις καταπράσινες εύφορες κοιλάδες με τα πλούσια χωριά - μια μικρή γη της Επαγγελίας - από την πλούσια ιστορική και πολιτιστική της κληρονομιά, τις πολλές αρχαιότητες και τα Ενετικά της μνημεία, από το παραδοσιακό και συνάμα αστικό και κοσμοπολίτικο χρώμα της ίδιας της όμορφης και ήσυχης πόλης-πρωτεύουσας της Επαρχίας.
Τα Ανατολικά της Σητείας, περιοχές Παλαικάστρου-Ζάκρου-Ξερόκαμπου χαρακτηρίζονται από το ήμερο και ειρηνικό τοπίο, λοφώδες και ασκητικό στο εσωτερικό, πεδινό, γελαστό και φωτεινό προς τη θάλασσα, από την κυριαρχία του ήλιου, τους ανοιχτούς ορίζοντες και τα θαυμάσια χρώματα του ουρανού και της θάλασσας που εμπνέουν τους ζωγράφους, από τις όμορφες αμμώδεις παραλίες με το αφρικανικό ύφος, από την «αίσθηση» του αρχαίου κόσμου και των μυστηρίων του, που υποβάλλουν το Μινωικό ανάκτορο, οι άλλες αρχαίες πόλεις και η ιστορία τους, από το θρησκευτικό δέος και τη μεγαλοπρέπεια που εμπνέει η ιστορική Μονή Τοπλού, από ένα αίσθημα εξωτισμού και απεραντοσύνης, από μία αίσθηση ανάπτυξης που έρχεται και που ψάχνει το πρόσωπο της και θέλει να είναι ωραίο.
Στο κέντρο της Επαρχίας δεσπόζουν το Οροπέδιο Χανδρά και ο «βραχόκηπος» του Καρυδίου. Ένα αίσθημα ανάτασης και ελευθερίας, μια αρχέγονη αίσθηση του υψηλού και του αιώνιου σε καταλαμβάνουν μπαίνοντας στους συναρπαστικούς αυτούς χώρους. Μόνο τον ουρανό έχεις από πάνω σου!
Το πανέμορφο Οροπέδιο Χανδρά με την εύφορη πεδινή γη, τα αμπέλια, τους κήπους και τα περιβόλια του, με τους παλιούς ανεμόμυλους και τα πηγάδια του δίδει την αίσθηση του πλούτου και της αφθονίας. Οι παλιές τοιχογραφημένες Εκκλησίες του και το Μοναστήρι της Αγίας Σοφίας τα λαμπερά μνημεία, η παραδοσιακή Ετιά με την Ενετική Έπαυλη DEI MEZZO και η Μεσαιωνική Βόιλα με τον Αη Γιώργη, τον Πύργο των Ζένων, τις κρήνες και τα ερειπωμένα αρχοντικά αποτελούν μάρτυρες της μεγάλης ιστορικής ακμής του και σε μεταφέρουν σε εποχές μακρινού μεγαλείου. Σήμερα το Οροπέδιο δίδει τη μάχη της επιβίωσης και της ανάπτυξης και κάποια καλά σημεία φαίνονται στον ορίζοντα.
Αλλη εντελώς εικόνα δίδει το Οροπέδιο του Καρυδίου στον ορεινό όγκο Νοτιοανατολικά της Σητείας και Δυτικά της Ζάκρου. Εδώ είναι το «βασίλειο της πέτρας», «ο βραχόκηπος» του Καζαντζάκη, τα απτά αποτυπώματα της δημιουργίας του κόσμου. Εδώ νιώθεις κατά τον πιο άμεσο τρόπο, σε όλο της το μεγαλείο τη μυστηριακή γέννηση της γης, τις φοβερές γεωλογικές διεργασίες και τα σημάδια των αλλεπάλληλων ορογενετικών διαδικασιών που έδωσαν τη σημερινή μορφή της Κρήτης. Εδώ ο Θεός μίλησε με τους βράχους!
Η αρχιτεκτονική της πέτρας βρίσκει την αποθέωση της και η γλυπτική της φύσης - των όγκων αλλά και της λεπτομέρειας - έδωσαν αριστουργήματα θεϊκής έμπνευσης. Αλλά εδώ θαυμάζει κανείς και τη δύναμη του ανθρώπου. Μέσα στην πέτρα κατόρθωσε να επιβιώσει και να δημιουργήσει πολιτισμό! Τα έργα του, τα πέτρινα σπίτια, οι μάντρες, τα μητάτα, τα φράγματα, τα μικρά λιόφυτα, τα αμπέλια και τα περιβολάκια τριγυρισμένα από τις ξερολιθιές προκαλούν τον θαυμασμό και αποτελούν λαμπρά σύμβολα της θέλησης του ανθρώπου για ζωή και δημιουργία.
Εδώ βρίσκει την απόλυτη έκφραση της η γνωστή μαντινάδα του Κωστή Φραγκούλη - Ανταίου:
Πέτρα πολλή, λίγο νερό,
το χώμα κατά τόπους
αυτή είναι η Στεία η όμορφη
με τους καλούς ανθρώπους!
Μια άλλη εσωτερική περιοχή έχει επίσης ιδιαίτερη γοητεία. Είναι η διαδρομή από το Πισκοκέφαλο και τα Αχλάδια ως τη Χρυσοπηγή και τον Μπέμπονα. Η εναλλαγή και η ποικιλία του τοπίου είναι εκπληκτική. Πράσινες κοιλάδες και ρεματιές στην αρχή, λόφοι σκεπασμένοι με ελιές και αμπέλια, βουνοπλαγιές με θάμνους και αρωματικά φυτά, βοσκοτόπια, ξέφωτα με χωριά και αγροτικές καλλιέργειες, ορεινοί όγκοι δεξιά και αριστερά όπου ξεχνάς πως βρίσκεσαι σε νησί, τοπία που θυμίζουν «φαρ ουέστ», μετόχια πνιγμένα στο πράσινο και στο τέλος ψηλά και μεγαλοπρεπή βουνά και φαράγγια, όπως το «Κλήρος» και ο «Μέσωνας» και εδώ και εκεί εικόνες της αγροτικής ζωής και της παλιάς παραδοσιακής Κρήτης.
E4 Σητείας - Ένα ταξίδι στο μύθο
Βασιλική - Θριπτή - Ορεινό - Χανδράς
Η περιπέτεια του Ε4 ξεκινά από τα Πυρηναία όπου βρίσκεται η αρχή του και αφού διασχίσει τους κυριότερους ορεινούς όγκους της Ευρώπης καταλήγει στη Ζάκρο το ανατολικότερο σημείο της Κρήτης. Το Ε4 Κρήτης προσφέρει την ευκαιρία στον επισκέπτη του νησιού να ζήσει υπέροχες εμπειρίες στα μικρά ψαροχώρια ή στα ορεινά χωριά που διασχίζει. Οι διαδρομές του Ε4 που προτείνουμε και περιγράφουμε στην συνέχεια, θα σε οδηγήσουν να γνωρίσεις την υπέροχη φύση και τους ανθρώπους της Σητείας.
Συνοπτική περιγραφή διαδρομής Βασιλική - Χρυσοπηγή
Συνολικό μήκος διαδρομής: 23,5 χλμ
Ώρες διαδρομής: 7 ώρες
Προτεινόμενη περίοδος: Όλο το χρόνο
Δυσκολία διαδρομής: Σχεδόν καμιά Είδος σηματοδότησης: Ε4
Συνοπτική περιγραφή διαδρομής Χρυσοπηγή - Χανδράς
Συνολικό μήκος διαδρομής: 19 χλμ
Ώρες διαδρομής: 5 ώρες
Προτεινόμενη περίοδος: Όλο το χρόνο
Δυσκολία διαδρομής: Καμιά Είδος σηματοδότησης: Ε4
Στον εγκαταλελειμμένο οικισμό υπάρχουν αξιόλογα κτίσματα λαϊκής αρχιτεκτονικής και υπολείμματα παλιού ελαιοτριβείου. Στην κάτω δυτική πλευρά του οικισμού υπάρχει στέρνα με πόσιμο νερό.
Από τη Βασιλική ακολουθούμε το δρόμο ανατολικά και αφού περάσουμε βόρεια από το χαμηλό λόφο, όπου βρίσκονται τα υπολείμματα πρωτομινωικής εγκατάστασης, φτάνουμε στον επαρχιακό δρόμο Aγ. Νικολάου - Ιεράπετρας τον οποίο διασχίζουμε Και συνεχίζουμε ανατολικά ελαφρά ανηφορικά μέσα από ελαιώνες μέχρι τον εγκαταλελειμμένο οικισμό Μοναστηράκι σε υψόμετρο 200 μέτρων. Βόρεια από το χωριό ανοίγεται είσοδος του Χα, ενός από τα πλέον εντυπωσιακά φαράγγια της Κρήτης. Από το Μοναστηράκι ακολουθούμε το δρόμο ο οποίος ελίσσεται ανηφορικά στην πλαγιά. Για να κόψουμε δρόμο μπορούμε να ανέβουμε στην κορυφή της πλαγιάς ακολουθώντας τους στύλους του ΟΤΕ.
O αραιοδομημένος οικισμός, στην ανατολική πλευρά της ομώνυμης ορεινής κοιλάδας στα βόρεια της κορυφής Αφέντη Σταυρωμένου, χρησιμοποιείται εποχιακά από τους κατοίκους των κοντινών χωριών για τις ανάγκες των αγροτικών τους εργασιών, κυρίως της καλλιέργειας των αμπελιών. H περιοχή χαρακτηρίζεται για την άγρια ομορφιά της και τη μακρινή δυτική θέα προς το όρος Δίκτη. Στο κέντρο του οικισμού όπου υπάρχει ταβέρνα ανοιχτή όλο το χρόνο βρίσκουμε και βρύση με πόσιμο νερό.
Ο μικρός παραδοσιακός οικισμός βρίσκεται στην πευκόφυτη ορεινή λεκάνη της ανατολικής πλευράς του Σταυρωμένου. Οι κάτοικοί του ασχολούνται με τη γεωργία, κτηνοτροφία και μελισσοκομία. Το καταπληκτικό όμορφο φυσικό περιβάλλον του Ορεινού είναι από τα πλέον καλοδιατηρημένα σ' ολόκληρη την Κρήτη. H περιοχή έχει κατοικηθεί από την αρχαιότητα. Ίχνη της ανθρώπινης παρουσίας υπάρχουν στις τοποθεσίες Καστρί και Λενικό. Στο μικρό φαράγγι νότια του χωριού υπάρχει μικρός αγιογραφημένος ναός βυζαντινής περιόδου. Σ' ολόκληρη την περιοχή διασώζονται αρκετά ενδιαφέροντα αρχιτεκτονικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν διαφορετικές ιστορικές περιόδους. Στην κορυφή δυτικά του Ορεινού βρίσκεται το εκκλησάκι του Αφέντη Σταυρωμένου που γιορτάζει στις 14 Σεπτεμβρίου. Στις 15 Αυγούστου πραγματοποιούνται καλλιτεχνικές εκδηλώσεις στην πλατεία του χωριού.
Στο χωριό υπάρχει ταβέρνα με παραδοσιακό φαγητό και δυνατότητα διανυκτέρευσης σε δωμάτια. Συγκοινωνιακά το Ορεινό συνδέεται με την Ιεράπετρα.
Ο οικισμός βρίσκεται στη βόρεια πλαγιά μικρής ορεινής κοιλάδας και οι κάτοικοί του ασχολούνται αποκλειστικά με τη γεωργία.
Στον οικισμό υπάρχουν καταστήματα ειδών τροφίμων και καφενείο με δυνατότητα φαγητού. Συγκοινωνιακά συνδέεται με τη Σητεία καθημερινά.
Το ανέβασμα είναι δύσκολο και κουραστικό όμως η απόσταση που κερδίζουμε είναι πάνω από 3χλμ. Φθάνοντας στην κορυφή της πλαγιάς η θέα είναι καταπληκτική. Αφήνουμε την πλαγιά και στρίβουμε ανατολικά στη λεκάνη που σχηματίζεται ανάμεσα στις κορυφές Παπούρα και Αφέντης του όρους Θριπτή. Κάτω στην ανατολική όχθη μικρού χειμάρρου φαίνονται τα ίχνη παλαιού οικισμού καρβουνιάρηδων που έδωσαν το όνομα Καμινάκια στην τοποθεσία. Συνεχίζουμε να ανεβαίνουμε ακολουθώντας τώρα την πευκόφυτη πλαγιά. Αριστερά χαμηλά φαίνεται ο χείμαρρος που καταλήγει στο φαράγγι του Xα του οποίου η διάσχιση μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο με αναρρίχηση. Μετά από 8,5χλμ συνολικής πορείας από το Μοναστηράκι σε υψόμετρο 870 μέτρων συναντάμε τον οικισμό Θριπτή. Τα σπίτια του οικισμού σε μικρές ομάδες ή μεμονωμένα είναι διάσπαρτα στην πλαγιά, ανάμεσα σε πεζούλες με αμπέλια. Συνεχίζουμε ανατολικά έως το υψηλότερο σημείο της διαδρομής μας περίπου στα 1.000 μέτρα και δεξιά συναντάμε το χωματόδρομο που ανεβαίνει στην κορυφή του Αφέντη Χριστού. O δρόμος ελίσσεται στην πλαγιά μέχρι τα 700 μέτρα υψόμετρο όπου συναντούμε μικρό οροπέδιο με αμπέλια και στην συνέχεια βρισκόμαστε στο χωριό Ορεινό σε υψόμετρο 600 μέτρων, το οποίο διασχίζει ποτάμι με πλατάνια και τρεχούμενο νερό όλο το χρόνο.
Νότια του χωριού υπάρχει μικρό φαράγγι που είναι η φυσική έξοδος της πανέμορφης και καταπράσινης κοιλάδας του Ορεινού. Το φαράγγι διασχίζει δρόμος ο οποίος οδηγεί στην παραθαλάσσια περιοχή "Μαύρος Κόλυμπος". Από την ανατολική έξοδο του Ορεινού ακολουθούμε το δυσδιάκριτο μονοπάτι και ανεβαίνουμε ευθεία την πλαγιά έχοντας μπροστά μας μικρή κορυφή, συναντάμε χωματόδρομο τον οποίο ακολουθούμε δεξιά και στην συνέχεια ακολουθούμε ευδιάκριτο μονοπάτι σε θαμνώδη πλαγιά με βορειοανατολική κατεύθυνση έως ότου διακρίνεται στο βάθος χαμηλά η Χρυσοπηγή. Διασχίζουμε μικρό πλάτωμα με ακανθώδης θάμνους και αμέσως μετά αρχίζουμε να κατεβαίνουμε την πλαγιά προς την ρεματιά με τις πικροδάφνες την οποία αφού διασχίσουμε ακολουθούμε πορεία ανατολική μέσα από ελαιώνες έως την Χρυσοπηγή σε υψόμετρο 400 μέτρων.
Ο παραδοσιακά δομημένος οικισμός έχει πανέμορφη πλατεία δίπλα σε παλιά εκκλησία. H περιοχή κατοικείται ήδη από τη βυζαντινή περίοδο. Kατά τη βενετσιάνικη περίοδο κατασκευάζεται το Monte Forte στην τοποθεσία Aπάνω Καστέλι του οποίου σώζονται τα ερείπια, και υδατοδεξαμενή. Στις 29 Αυγούστου γίνεται παραδοσιακό πανηγύρι.
Στη Δάφνη υπάρχουν καταστήματα ειδών τροφίμων καφενεία και ιατρείο. Συγκοινωνιακά εξυπηρετείται καθημερινά από τη γραμμή Σταυροχωρίου - Σητείας.
Από την ανατολική έξοδο της Χρυσοπηγής ακολουθούμε τον ασφαλτοστρωμένο δρόμο και μετά από 1,5 χλμ πάνω σε αριστερή στροφή συναντάμε χωματόδρομο ο οποίος οδηγεί δεξιά στην πλαγιά αφού περάσουμε δίπλα από χαρακτηριστικό πεύκο. Συνεχίζουμε να ανεβαίνουμε για 2 χλμ περίπου τη θαμνώδη πλαγιά μέχρι το διάσελο όπου συναντά με κεντρικό χωματόδρομο τον οποίο ακολουθούμε βορειοανατολικά μέχρι τη βόρεια πλαγιά λόφου την οποία πλέον ακολουθούμε, έχοντας χαμηλά αριστερά τον ασφαλτοστρωμένο δρόμο και βόρεια τον ορεινό όγκο της Κοπροκεφάλας έως το χωριό Δάφνη στα 600 μέτρα υψόμετρο. Διασχίζουμε τη Δάφνη και κατεβαίνουμε στην ανατολική έξοδο από όπου ακολουθούμε τον κατηφορικό χωματόδρομο ο οποίος διασχίζει την πλαγιά μέχρι τη ρεματιά με τα πλατάνια, περνάμε στη βόρεια όχθη, και ακολουθούμε δεξιά το χωματόδρομο. Συνεχίζουμε παράλληλα, αλλά σε απόσταση από την όχθη της ρεματιάς μέχρι που συναντάμε παλιά εγκαταλελειμμένη αγροικία. Στο σημείο αυτό διασχίζουμε τη ρεματιά και μετά από περίπου 500 μέτρα περνάμε ξανά στην βόρεια πλευρά της ρεματιάς μέχρι το τέλος του χωματόδρομου. Ανεβαίνουμε στο μικρό βραχώδες διάσελο που βρίσκεται μπροστά μας. Δεξιά υπάρχει χαρακτηριστική βραχώδης έξαρση στα νότια της οποίας υπάρχει τεράστιο κοίλωμα - σπηλιά με το μικρό εξωκκλήσι του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, από όπου ξεκινάει και μικρό θεαματικό φαράγγι. Αφού περάσουμε το μικρό διάσελο κατεβαίνουμε σε θαμνώδη ομαλή πλαγιά την οποία διασχίζουμε με καθαρά ανατολική πορεία και στην συνέχεια βρισκόμαστε σε μια βραχώδη - πλακώδη επιφάνεια την οποία ακολουθούμε με κατεύθυνση νοτιοανατολική.
Ο οικισμός βρίσκεται στη βορειοδυτική πλευρά εκτεταμένου οροπεδίου με μεγάλο αριθμό αντλητικών ανεμόμυλων του ίδιου τύπου με αυτούς του οροπεδίου του Λασιθίου. O Χανδράς είναι ένα παραδοσιακά δομημένο χωριό με ενδιαφέροντα δείγματα αρχιτεκτονικής. Εξαιρετικής ομορφιάς είναι το καμπαναριό της εκκλησίας.
Στο Χανδρά υπάρχουν καταστήματα τροφίμων και καφενεία. Συγκοινωνιακά εξυπηρετείται από τη γραμμή Σητείας - Ζήρου.
Στο τέρμα του "πέτρινου" δρόμου συναντάμε χωματόδρομο, τον διασχίζουμε και συνεχίζουμε ευθεία μέχρι το μικρό ρέμα σε σημείο με χαρακτηριστικά κυπαρίσσια από όπου περνάμε απέναντι και ακολουθούμε αριστερή πορεία. Λίγο παραπάνω διασχίζουμε ξανά τη ρεματιά και βρισκόμαστε στη βόρεια όχθη όπου συναντάμε χωματόδρομο τον οποίο ακολουθούμε ανατολικά ελαφρά ανηφορικά μέχρι το μικρό χωριό Βορί. Διασχίζουμε το χωριό και ανεβαίνουμε στον απότομο χωματόδρομο μέχρι τον επαρχιακό δρόμο τον οποίο ακολουθούμε αριστερά και μετά από λίγα μέτρα βρισκόμαστε στο χωριό Παπαγιαννάδες σε υψόμετρο 450 μέτρα. Από τον οικισμό που βρίσκεται αναπτυγμένος στην απότομη πλαγιά, ανεβαίνουμε στην κορυφογραμμή ανατολικά αφού περάσουμε δίπλα από δεξαμενή νερού. Αμέσως μετά διασχίζουμε τον ασφαλτοστρωμένο δρόμο και ακολουθούμε το δρόμο που μας οδηγεί νοτιοανατολικά, μέχρι το σημείο που συναντάμε δεξιά παράκαμψη και μεγάλη κυκλική υδατοδεξαμενή. Ακολουθούμε την αριστερή ανηφορική κατεύθυνση στη θαμνώδη πλαγιά, περνάμε νότια από μικρή βραχώδη πλαγιά συνεχίζοντας νοτιοανατολικά σε επίπεδο γυμνό τοπίο. Λίγο παραπάνω ανοίγει μπροστά μας η θέα προς το οροπέδιο του Χανδρά και αρχίζουμε να κατεβαίνουμε ελαφρά, διασχίζοντας μικρό εγκαταλελειμμένο συνοικισμό με εκκλησία. Συνεχίζουμε έχοντας δεξιά μας το ανοιχτό τοπίο με τους ανεμόμυλους και τις καλλιέργειες, μέχρι το χωριό Χανδράς σε υψόμετρο 600 μέτρων.
Χανδράς - Ζήρος - Ζάκρος - Κάτω Ζάκρος
Συνοπτική περιγραφή διαδρομής Χανδράς - Kάτω Ζάκρος
Συνολικό μήκος διαδρομής: 20,5 χλμ
Ώρες διαδρομής: 6 ώρες
Προτεινόμενη περίοδος: Όλο το χρόνο
Δυσκολία διαδρομής: Καμιά Είδος σηματοδότησης: Ε4
Ο οικισμός είναι κτισμένος στη βόρεια πλαγιά του ομώνυμου μικρού οροπεδίου, κατάφυτου από αμπέλια και οι κάτοικοι του απασχολούνται αποκλειστικά με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Το όνομα Zήρος ή Zίρος είναι προελληνικό και υποδηλώνει τη μακραίωνη ιστορία της περιοχής, στην οποία έχουν εντοπισθεί αρκετές αρχαίες εγκαταστάσεις. Στη θέση Φονιάς έχει εντοπισθεί Μινωική εγκατάσταση όπως επίσης στις θέσεις Κατσουλιανός, Πεντάλιτρο, Ανεμομύλια, Πυργάλες, Bρύση Χαμαίτουλου και Λιμνιά. H περιοχή κατοικείται και κατά τη Ρωμαϊκή Περίοδο όπως φαίνεται από τα ευρήματα στη θέση Πλακόσπηλιος. Οι τοιχογραφίες στην εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, του 14ου αιώνα αποδεικνύουν την κατοίκηση κατά τη βυζαντινή περίοδο. Kατά τη Βενετσιάνικη περίοδο το χωριό βρίσκεται σε μεγάλη ακμή. Kατά την επανάσταση του 1821 έγινε μεγάλη σφαγή των χριστιανών της περιοχής στη θέση Φονιάς. H Ζήρος είναι σήμερα ένας ζωντανός οικισμός με αξιόλογη παράδοση. Στο χωριό υπάρχει ένας από τους τελευταίους κωδονοποιούς της Κρήτης.
Στις 29 Αυγούστου πραγματοποιείται μεγάλο παραδοσιακό πανηγύρι. Υπάρχουν καταστήματα τροφίμων, καφενεία που προσφέρουν παραδοσιακούς μεζέδες και δυνατότητα διανυκτέρευσης σε δωμάτια. Συγκοινωνιακά συνδέεται καθημερινά με Σητεία.
H περιοχή κατοικείται από την αρχαιότητα με διαπιστωμένες προελληνικές εγκαταστάσεις στις θέσεις "Κάστελλος Λενικών" και "Μεγάλος Κάστελλος". H ύπαρξη επίσης δύο σημαντικών ιερών κορυφής της Μινωικής Εποχής στη θέση "Βίγλα" και "Τραόσταλλο" αποδεικνύουν το πόσο σημαντική είναι η ευρύτερη περιοχή. Το σημερινό χωριό της Άνω Zάκρου, κτισμένο στη ρίζα της βραχώδους πλαγιάς διαθέτει ενδιαφέροντα δείγματα παραδοσιακής αλλά και σύγχρονης λαϊκής αρχιτεκτονικής. Στο μικρό φαράγγι, δυτικά του χωριού υπάρχουν αρκετές πηγές η σπουδαιότερη από τις οποίες είναι αυτή του "Μέσα Μύλου". Τα νερά των πηγών αυτών παλαιότερα κινούσαν τους 12 παραδοσιακούς νερόμυλους από τους οποίους ελάχιστοι βρίσκονται ακόμα σήμερα σε λειτουργία.
Οι κάτοικοι ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία και τον τουρισμό. Στον οικισμό υπάρχουν καταστήματα, εστιατόρια, ενοικιαζόμενα δωμάτια και ιατρείο. Συγκοινωνιακά συνδέεται καθημερινά με τη Σητεία.
Ο μικρός παράλιος οικισμός της Κάτω Ζάκρου βρίσκεται σε μια περιοχή εκπληκτικής άγριας ομορφιάς που σε συνδυασμό με την ύπαρξη του Μινωικού Ανακτόρου τη καθιστούν ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα τοπία της Κρήτης. Στη βόρεια πλαγιά του μικρού κάμπου που δημιουργείται στην έξοδο του φαραγγιού, βρίσκονται τα ερείπια του τέταρτου σε σπουδαιότητα Μινωικού Ανακτόρου. Ήδη από το τέλος του περασμένου αιώνα οι Ιταλοί αρχαιολόγοι Halbher και Mariani είχαν εντοπίσει αρχαιότητες οι οποίες κάλυπταν ολόκληρη την περιοχή από την Πάνω έως και την Κάτω Zάκρο. H περιοχή φαίνεται να κατοικείται συνεχώς μέχρι και τα ρωμαϊκά χρόνια, αλλά τα σημαντικά ευρήματα των ανασκαφικών δραστηριοτήτων του αρχαιολόγου Νικολάου Πλάτωνα μετά το 1961 είναι αυτά που έχουν να κάνουν με την ανακάλυψη ενός ακόμα Μινωικού ανακτόρου. Στην πλαγιά του υψώματος του Αγίου Αντωνίου, σε θέση όπου βρέθηκε μια βάση κίονα, άρχισε τις ανασκαφές του ο Πλάτωνας για να ανακαλύψει μετά το σημαντικό κτίσμα με την επιμελημένη τυπολογία, την πλούσια κεραμική και μεγάλες ποσότητες μικρών αντικειμένων από ελεφαντοστό και χαλκό. H έκταση του Ανακτόρου ήταν περίπου 8.000 τετραγωνικά μέτρα, είχε δύο ορόφους και περίπου 300 δωμάτια. Mε βάση την κεραμική που βρέθηκε υπολογίζεται ότι το ανάκτορο χρησιμοποιήθηκε ανάμεσα στο 1600 με 1500 π.X. οπότε καταστρέφεται ξαφνικά και δεν ξανακτίσθηκε. Το πιθανότερο είναι ότι η καταστροφή οφείλεται στη μεγάλη έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης περί το 1500 π.X.
H Μινωική εγκατάσταση της Κάτω Zάκρου είχε μεγάλη σημασία για την περιοχή και ο μεγάλος πλούτος που φαίνεται να υπήρχε σίγουρα δεν είχε σχέση τόσο με την ενδοχώρα που ήταν φτωχή σε προϊόντα, όσο με την ανάπτυξη του εμπορίου και της βιοτεχνίας που στηριζόταν στην εισαγωγή πρώτων υλών από την ανατολική Μεσόγειο. Όλα τα ευρήματα επιβεβαιώνουν την άποψη για μια εκπληκτικά ζωντανή και πλούσια κοινωνία που δεν είχε να ζηλέψει τίποτα από τις άλλες μεγάλες Μινωικές πόλεις. Στην Κάτω Zάκρο εκτός από το Ανάκτορο μπορούμε να απολαύσουμε το εκπληκτικής ομορφιάς φαράγγι των νεκρών όπου υπήρχαν τα νεκροταφεία της Μινωικής περιόδου.
Σήμερα ο μικρός οικισμός διαθέτει εστιατόρια και ενοικιαζόμενα δωμάτια. Συγκοινωνιακά συνδέεται με τη Σητεία με την ίδια γραμμή της Άνω Zάκρου.
Στη νότια έξοδό του Xανδρά συναντάμε τον ασφαλτοστρωμένο δρόμο που μας οδηγεί μετά από 4 χλμ στη Ζήρο σε υψόμετρο 590 μέτρων διασχίζοντας τη στενή κοιλάδα που συνδέει τα δύο οροπέδια. Από την βορειοανατολική πλευρά του χωριού ακολουθούμε το παλιό μονοπάτι, το οποίο ακολουθεί την αριστερή όχθη ξερού χειμάρρου ελίσσεται στην πλαγιά και αφού περάσει στη νότια πλευρά του χειμάρρου ανεβαίνει σε γυμνό επίπεδο τοπίο με σκόρπιους αγκαθωτούς θάμνους μέχρι μικρό πλάτωμα περιφραγμένο με ξερολιθιά και υπολείμματα μιτάτου στη βόρεια πλευρά του. Συνεχίζουμε βορειοανατολικά και περνάμε νότια από χαμηλή βραχώδη έξαρση με πολλές πέτρες και χαρακτηριστική αμυγδαλιά στη βάση της και αφού παρακάμψουμε από τη βόρεια πλευρά της μικρή έξαρση βράχων βρισκόμαστε σε περιοχή με πολλά κοφτερά βράχια και βόρεια θέα προς την περιοχή της Zακάνθου, μια από τις αρχαίες τοποθεσίες της περιοχής, όπου διακρίνονται τα ερείπια παλιάς εγκατάστασης και το εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννου. Συνεχίζουμε την πορεία μας ανάμεσα στα βράχια, περνάμε νότια από μικρή κοιλότητα με παλιό ασβεστοκάμινο, αμέσως μετά αφήνουμε δεξιά μας μικρή κορυφή και στην συνέχεια φθάνουμε σε μικρό κάμπο με αμπέλια στη βόρεια πλαγιά του οποίου υπάρχουν λίγα αγροτόσπιτα και πηγάδι με πόσιμο νερό. Μετά από 10΄ πορείας βρισκόμαστε στο μικρό εγκαταλελειμμένο οικισμό Σκαλιά σε υψόμετρο 650 μέτρων, βόρεια από μικρό πλάτωμα όπου διακρίνονται πεζούλες εγκαταλελειμμένων καλλιεργειών. Στη ρίζα του βράχου απέναντι από την ιστορική εκκλησία του χωριού υπάρχει πηγή με πόσιμο νερό. Ο μικρός εγκαταλελειμμένος οικισμός δεν κατοικήθηκε ξανά αφότου οι κάτοικοι του σφαγιάστηκαν ομαδικά από τους Τούρκους στην εκκλησία της Αγίας Παρασκευής στη Ζήρο. Από τα Σκαλιά βόρεια από την εκκλησία το μονοπάτι μας οδηγεί σε μικρή ξερή κοιλάδα την οποία ακολουθούμε και αφού περάσουμε από στενό βραχώδες πέρασμα βρισκόμαστε σε μικρό οροπέδιο το οποίο διασχίζει χωματόδρομος. Στην ανατολική άκρη του οροπεδίου αφήνουμε το χωματόδρομο και στρίβουμε αριστερά στο μονοπάτι το οποίο διασχίζει μικρό διάσελο και αρχίζει να κατεβαίνει στη βόρεια πλαγιά μικρής κορυφής. Χαμηλά, αριστερά μας υπάρχει μικρός χείμαρρος που λίγο παρακάτω εξελίσσεται σε καταπράσινη ρεματιά με πολλά νερά. Φτάνουμε σε σημείο της πλαγιάς που εμφανίζεται μπροστά μας ανατολικά η Άνω Zάκρος, στην οποία κατεβαίνουμε μετά από 5' περίπου. Αφού διασχίζουμε την παλιά πάνω γειτονιά της Άνω Zάκρου στα 250 μέτρα υψόμετρο, ακολουθώντας τα σήματα φθάνουμε στην κεντρική πλατεία και αμέσως μετά στην αυλή της εκκλησίας του χωριού, ανατολικά από την οποία ακολουθούμε το στενό τσιμεντοστρωμένο δρόμο ο οποίος κατηφορίζει ανάμεσα από αραιοδομημένη περιοχή μέχρι τη γέφυρα στο μικρό ρυάκι. Ακολουθούμε τη δυτική όχθη του ποταμού, μέχρι την πρώτη αριστερή παράκαμψη η οποία μας οδηγεί χαμηλά στο ποτάμι. Στην αρχή περπατάμε στη δεξιά - νότια όχθη του ποταμού και μετά περνάμε στην αριστερή, μέχρι το σημείο που συναντάμε το κυρίως φαράγγι οπότε μπαίνουμε στην κοίτη του. Στη συνέχεια ακολουθούμε σχεδόν συνέχεια τη διεύθυνση του τσιμεντένιου αγωγού που διασχίζει το φαράγγι μεταφέροντας νερό για άρδευση στην Κάτω Zάκρο. Μετά από 50' πορείας στην κατάφυτη από πικροδάφνες και πλατάνια κοίτη του φαραγγιού, φτάνουμε στην περιοχή με τα σπηλαιώδη τοιχώματα τα οποία χρησίμευαν σαν νεκροταφεία τη Μινωική περίοδο. Λίγα λεπτά μετά βρισκόμαστε στην έξοδο του φαραγγιού από όπου ακολουθούμε το χωματόδρομο αριστερά και αφού περάσουμε νότια από το Μινωικό ανάκτορο καταλήγουμε στο σύγχρονο μικρό παραλιακό οικισμό της Κάτω Zάκρου.
Δάφνη - Πεύκοι - Μακρυγιαλός
Δάφνη - Πεύκοι
Από την πλατεία της Δάφνης ακολουθούμε νότια πορεία περνάμε δίπλα από το νεκροταφείο και ακολουθούμε το χωματόδρομο ο οποίος στρίβει αριστερά ανατολικά παράλληλα με την απότομη πλαγιά. Περίπου 900 μέτρα μετά το χωριό στο τελείωμα της απότομης πλαγιάς αφήνουμε το χωματόδρομο και ακολουθούμε δυσδιάκριτο μονοπάτι με ελαφρά νοτιοανατολική πορεία και μετά από περίπου 700 μέτρα συναντούμε ξανά χωματόδρομο τον οποίο ακολουθούμε με νότια κατεύθυνση. Αγνοούμε αριστερό παρακλάδι και συνεχίζοντας νότια για άλλα περίπου 1000 μέτρα αφήνουμε το χωματόδρομο και ακολουθούμε το δυσδιάκριτο μονοπάτι για 700 μέτρα με καθαρά νότια κατεύθυνση μέχρι τα
πλάτωμα στο οποίο βρίσκεται η αρχή μικρού φαραγγιού. Ακολουθούμε την κοίτη του φαραγγιού για περίπου 1000 μέτρα και αφού έχουμε
βγει από την κοίτη ακολουθούμε το δυσδιάκριτο μονοπάτι στην δυτική
πλευρά όπου διακρίνεται χαρακτηριστική συκιά η οποία βρίσκεται στην είσοδο του σπηλαίου Βρέικο. Από το σπήλαιο ακολουθούμε το ευδιάκριτο μονοπάτι και 250 μέτρα περίπου παρακάτω βρισκόμαστε σε χώρο στάθμευσης και ασφαλτοστρωμένο δρόμο τον οποίο ακολουθούμε για περίπου 150 μέτρα και στρίβουμε δεξιά στο χωματόδρομο ο οποίος μας οδηγεί στην βόρεια πλευρά της χαρακτηριστικής βραχώδους κορυφής πάνω στην οποία βρίσκεται γραφικό εξωκλήσι. Από την βόρεια πλευρά
του βράχου ακολουθούμε ευδιάκριτο μονοπάτι που ελίσσεται στην ανατολική του πλευρά και μετά από 1000 μέτρα περίπου πορείας
φθάνουμε στο χωριό Πεύκοι.
Πεύκοι - Μακρυγιαλός
Διασχίζουμε τα γραφικά στενά δρομάκια του χωριού Πεύκοι και ακολουθώντας για περίπου 250 μέτρα τον ασφαλτοστρωμένο δρόμο νοτιοδυτικά του χωριού στρίβουμε αριστερά σε δύσβατο χωματόδρομο ο οποίος αφού διασχίσει ελαιώνα μας οδηγεί σε μονοπάτι το οποίο περνάει δίπλα από παλιό νερόμυλο Στην συνέχεια ακολουθεί για περίπου 500 μέτρα την κορυφή της δυτικής πλαγιά του φαραγγιού των Πεύκων και αφού στρίψει αριστερά κατεβαίνει στην κοίτη του φαραγγιού με τους εξαιρετικά ενδιαφέροντες σχηματισμούς και την πυκνή βλάστηση. Για περίπου 1000 μέτρα ακολουθούμε την δύσβατη κοίτη του φαραγγιού και συναντούμε χωματόδρομο τον οποίο ακολουθούμε με νότια κατεύθυνση για περίπου 1300 μέτρα μέχρι τον οικισμό του Άσπρου Ποταμού. Μετά τον Άσπρο Ποταμό και αφού διασχίσουμε το ποτάμι ο χωματόδρομος συνεχίζει παράλληλα με την ανατολική όχθη για άλλα1500 μέτρα περίπου μέχρι τον παραλιακό οικισμό του Μακρυγιαλού.
Κάτω Ζάκρος - Καρούμες - Χοχλακιές
Κάτω Ζάκρος - Καρούμες
Από την παραλία και βόρεια από τον οικισμό της Κάτω Ζάκρου ακολουθούμε το μονοπάτι που μας βγάζει σε βραχώδες πλάτωμα μετά από το οποίο διασχίζουμε χείμαρρο και στην συνέχεια συνεχίζουμε παράλληλα με την ακτή σε σχετικά εμφανές μονοπάτι, το οποίο αρχίζει να ανηφορίζει προς την είσοδο του Σπηλαίου Πελεκητών με την χαρακτηριστική συκιά στην είσοδο του.
Από το σπήλαιο το μονοπάτι γίνεται πλέον δυσδιάκριτο, κατηφορίζει για περίπου 500 μέτρα μέχρι το αρχαίο λατομείο.
Από το λατομείο το δυσδιάκριτο μονοπάτι, ακολουθεί πάντα παράλληλα την ακτή αλλά αρκετά ψηλά περνάμε δίπλα από το στόμιο του σπηλαιοβάραθρου Αδιάβατο και στην συνέχεια ανηφορίζει μέχρι την κορυφή της απότομης πλαγιάς. Από το σημείο αυτό ακολουθούμε την ίδια ισοϋψή για περίπου 600 μέτρα και ανοίγεται μπροστά μας βόρεια ολόκληρος ο όρμος Καρούμες και η παραλία του φαραγγιού των Χοχλακιών στην οποία φθάνουμε αφού περάσουμε δίπλα από μικρότερη παραλία και στην συνέχεια παρακάμψουμε την βραχώδη νότια πλαγιά της μεγάλης παραλίας.
Καρούμες - Χοχλακιές
Από την παραλία Καρούμες ακολουθούμε για περίπου 500 μέτρα την όχθη του χειμάρρου μέχρι την είσοδο του φαραγγιού το οποίο είναι μικρότερο από αυτό της γειτονικής Ζάκρου αλλά δεν υστερεί σε φυσική ομορφιά και γεωλογικούς σχηματισμούς. Για περίπου 1500 μέτρα ακολουθούμε την κοίτη του φαραγγιού μέχρι την δυτική του έξοδο όπου συναντούμε πληροφοριακό ταμπλό στο τέρμα χωματόδρομου. Ακολουθώντας το χωματόδρομο στην βόρεια όχθη του ποταμού μετά από περίπου 600 μέτρα περνάμε στην νότια όχθη και βρισκόμαστε στον χώρο στάθμευσης όπου βρίσκεται και μικρό εξωκλήσι. Από το εξωκλήσι συνεχίζουμε πάντα δυτικά μέχρι το χωριό Χοχλακιές στο οποίο φθάνουμε μετά από περίπου 400 μέτρα όπου συναντούμε και τον επαρχιακό δρόμο Ζάκρου - Παλαίκαστρου.
(*σημείωση: Οι πληροφορίες που παρέχονται για τα φαράγγια, τα σπήλαια και τις ορειβατικές διαδρομές του Ε4 της περιοχής Σητείας είναι γενικές. Είναι ευθύνη του επισκέπτη σε κάθε περίπτωση να αξιολογεί τις προσωπικές δυνατότητες και γνώσεις του για να επιλέγει τους τρόπους που θα απολαύσει τις προτεινόμενες διαδρομές.)